Chuyện về ‘đại lộ cà phê’ và ‘phố bánh mì’ giữa Sài Gòn xưa

Có thể nói đại lộ Charner (hiện là đường Nguyễn Huệ) đã trở thành “đại lộ cà phê” không chỉ đầu tiên của Sài Gòn mà còn của cả nước từ những ngày đầu tiên chợ Bến Thành cũ bên bờ kinh chợ Vải đi vào hoạt động.

Những quán cà phê đầu tiên trên đất Sài Gòn có lẽ nằm trên đường Catinat (nay là Đồng Khởi), con đường người Pháp tập trung chỉnh trang, xây dựng đầu tiên ngay sau khi chiếm được Sài Gòn. Sách Niên giám Đông Dương đầu thế kỷ 20 ghi nhận ít nhất là 3 quán.

Catinat là đường nhỏ, gồm các cửa hàng, công ty, tiệm chụp ảnh, tòa soạn báo… hạng sang nên chủ yếu thu hút giới thượng lưu thời bấy giờ tìm đến. Tác giả Nguyễn Liên Phong đã từng mô tả về con đường này như sau:

Nhứt là đường Ca-ti-na 

Hai bên lầu các, phố nhà phân minh…

Máy may mấy chỗ quá nhiều

Các tiệm tủ ghế dập dều (dìu) phô trương 

Đồ sành, đồ cẩn, đồ đương (đan) 

Đồ thêu, đồ chạm trữ (trổ) thường thiếu chi…

Nhà in, nhà thuộc, nhà chà 

Nhà hàng ăn ngủ với nhà lạc son…

Phạm Quỳnh trong một tháng ở Nam kỳ năm 1918 cũng kể về đường Catinat sang trọng bậc nhất Sài Gòn khi ấy: “Các cửa hàng lớn, hàng tây, hàng ta (phần nhiều người Bắc kỳ), hàng Chà (phần nhiều người Bombay bên Ấn Độ), hàng khách, chen nhau xin xít. Lại thêm có mấy nhà khách sạn lớn, nhà chớp bóng, nhà hát tây, nên chiều chiều cứ từ 5h trở đi là kẻ qua người lại như nước chảy. Người sang trọng, kẻ thượng lưu, tất mỗi buổi phải dạo qua đường Catinat một lượt. Những trai thanh gái lịch đất Sài Gòn lấy đấy làm chốn cực phẩm phong lưu”. 

Quan trọng hơn, tác giả đã nhận ra mối quan hệ phát triển tất yếu của đại lộ Charner khi phải mở rộng thị phần đang phát triển mạnh lúc đó cho đa số người Sài Gòn chứ không chỉ dành cho một bộ phận nhỏ giới thượng lưu: “(Catinat) Đông đúc phồn thịnh đến nỗi đã phải mở một con đường chạy dọc theo, to lớn rộng rãi hơn nhiều, gọi là đường Charner…”

“Đại lộ cà phê” đầu tiên trên đất Sài Gòn

Những cây cà phê đầu tiên ở Việt Nam được trồng ở miền Bắc năm 1888, nhưng những ly cà phê đầu tiên lại được bán ở Sài Gòn – mảnh đất dễ dàng dung nạp mọi nền văn hóa ẩm thực. Theo nhà văn Sơn Nam, 5 năm sau khi Pháp đánh chiếm, người Pháp đã khai trương 2 quán cà phê đầu tiên trên đất Sài Gòn: Café de Lyonnais trên đường Lagrandière (nay là đường Lý Tự Trọng) và Café de Paris trên đường Catinat.

Catinat đã trở thành con đường được ưu tiên nhất của người Pháp khi xây dựng Sài Gòn kiểu Pháp. Tuy nhiên, con đường sang trọng nhưng chật hẹp và chỉ dành cho giới thượng lưu ấy rõ ràng khó mở rộng thị phần, nên hơn 40 năm sau khi mở quán cà phê đầu tiên, sách Niên giám Nam kỳ chỉ ghi nhận 2, 3 quán cà phê đầu và cuối đường Catinat.

Trong khi đó, kinh Charner, về sau bị lấp thành đại lộ Charner rộng thênh thang năm 1887, đã trở thành nơi ghé thăm hằng ngày của người Sài Gòn.

Đến đây ai cũng có thể đi chợ Bến Thành cũ vào buổi sáng, ghé vô quán uống ly cà phê, ăn bánh mì, hủ tíu, hút thuốc, đọc báo… dọc hai bên đại lộ và tập trung ở khu tứ giác chợ, hiện nay là Nguyễn Huệ, Ngô Đức Kế, Hồ Tùng Mậu, Hải Triều và tất nhiên cả ngay trong chợ.

Năm 1910, chợ ít nhiều bị ô nhiễm và giải tỏa. Các quán cà phê, tiệm bánh mì, cửa hàng ăn uống trên khu vực này hoạt động tấp nập hơn khi hai con đường hai bên kinh nhập thành đại lộ…

Ngay bờ sông Sài Gòn, cửa ngõ vào đại lộ là quán Café de Marseille của ông Freund. Vì khách đông, sau này ông mở thêm một quán nữa tên là Cafe du Marché (Cà phê Chợ) bên hông chợ Bến Thành. Sách Niên giám Nam kỳ trước và sau khi giải tỏa chợ đã ghi nhận trên đại lộ Charner hàng loạt quán cà phê khác.

Từ đầu bờ sông vào, bên tay trái, qua tòa nhà Wang-Tai (Vương Thái – nay là trụ sở Hải quan TP.HCM), chỉ cách hai căn nhà số 9 và 11 tới chợ là quán Café Méridional hoành tráng của bà Lachal với ba số nhà liền nhau 3-5-7.

Mặt tiền đường Charner cũng có một quán khác tên là Café du Marché ở số 33 nhưng chủ quán là một người khác, bà Truhaut. Rồi hàng loạt quán cà phê nối tiếp nhau mọc lên gần ngã tư Charner –  d’Ormay (nay là đường Mạc Thị Bưởi): Café de Provence của bà Genon, Café de la Paix của bà Soudan (quán cà phê Paix gần như đối diện với tòa nhà Justice de Paix, Tòa Hòa giải, nay là tòa nhà Sun Wah), Café de l’Orient của bà Tisseyre. Xa xa một chút, gần đại lộ Bonard là quán Café Américain của bà Nault…

Cà phê rõ ràng đã đáp ứng được nhu cầu của khách phương xa cũng như những người đi mua sắm ở chợ Bến Thành cũ.

“Phố bánh mì” tấn công đất hủ tiếu và xôi

Người Pháp đi đến đâu thì bánh mì cũng đến đó. Từ những tiệm bánh mì nhỏ chủ yếu cho người Pháp bên đường Catinat, nhiều tiệm bánh mì của người Pháp, người Việt, người Hoa đã nhanh chóng được mở ra trên đại lộ Charner.

Nếu tiệm bánh mì của ông Lương Phúc Tài gần bờ sông thì cùng phía với chợ, đoạn ra đại lộ Bonard là môt số tiệm bánh mì của người Hoa kịp thời có mặt chen lấn với các tiệm tạp hóa,…  

Thế nhưng lừng lẫy nhất là tiệm bánh mì Louis Roux cuối đường, gần đại lộ Bonard (Lê Lợi), là tiệm mà cả chủ lẫn thợ đều là người Pháp. Nơi đây, các loại bánh mì kiểu Pháp như: baguette, bánh sừng bò bơ, bánh mì tròn mềm rưới đường, mật… được ra lò hai lần một ngày.

Không chỉ dừng lại ở việc cung cấp bánh mì cho lính Pháp, bánh mì đã chính thức “tấn công” đất hủ tíu của người Hoa và gánh xôi buổi sáng của người Việt ngay tại khu vực chợ Bến Thành cũ.

Tiệm bánh mì Louis Roux ngày càng mở rộng, từ chi nhánh ngay đầu đường Charner, rồi sang chợ Tân Định, sau đó tràn sang “thủ phủ hủ tíu” của người Hoa trên đường Des Marins (Trần Hưng Đạo B trong Chợ Lớn).

Thậm chí, bánh mì của tiệm còn được đưa xuống các tỉnh Nam kỳ, đầu tiên là Biên Hòa, Vũng Tàu, rồi tới cả các tỉnh miền Tây.

Theo TT