Về một thách thức trong quá trình học hỏi

Mỗi đất nước, dân tộc, văn hóa, thậm chí mỗi cá nhân là một vũ trụ phức tạp. Thách thức trong quá trình học hỏi là nhận biết được sự phức tạp, những xung đột, những chấn thương, những năng lượng… của một quốc gia, của một nền văn hóa.

Sự trì trệ kinh tế trong năm năm qua có lẽ đã làm tổn hại tới lòng tự tin của người Việt. Cái hào hứng, hồ hởi, phấn khởi của thời kỳ 2007-2008 đã nhường chỗ cho trạng thái bi quan, bực bội và cáu bẳn, người ta đổ lỗi cho những người xung quanh.

Một cộng đồng người Việt nào đó hiện ra trên báo chí và mạng xã hội như một tập thể lười biếng, ngày ngày chỉ lượn từ quán trà chanh sang hàng bia hơi, sau đó hoặc là đi bắt trộm chó, hoặc gia nhập đám đông đánh trộm chó một cách phấn khích man rợ và chỉ dừng lại khi thấy một xe tải chở bia bị đổ ra đường. Rồi người ta bảo: Văn hóa thì đã “xuống cấp”, và đạo đức hoàn toàn “băng hoại”.

Bờ bên kia mới sáng

Với não trạng này, khá dễ hiểu khi thấy có những người Việt hướng tới một số dân tộc khác như những ngọn đèn hải đăng trên biển cả mịt mù, mong tìm ra được một cuốn cẩm nang hướng dẫn tỉ mỉ phải sống như thế nào.

Ba dân tộc được nhắc tới nhiều nhất, với lòng ngưỡng mộ và khâm phục là Mỹ, Nhật và Do Thái. Không ngày nào trôi qua mà không gặp một bài báo, một trạng thái trên Facebook ca ngợi sự ưu việt của những nền văn hóa kia, và những căn dặn tỉ mỉ để noi theo.

Người ta chuyền tay nhau các bài viết chê cười tủ rượu của người Việt và ngợi khen tủ sách của người Do Thái, và còn cho biết thêm phụ huynh Do Thái “xây dựng thói quen đọc sách cho trẻ nhỏ từ khi còn trong nôi”, và “để sách hấp dẫn trẻ, họ thường nhỏ nước hoa lên sách để tạo mùi hương cho các em chú ý” (Tôi tự hỏi liệu bước tiếp theo sẽ là rắc nước hoa vào bát bột để trẻ hết biếng ăn?).

Một loạt bài viết khác cũng khá được ưa thích chỉ ra sự khác nhau trong hành xử ở phòng chờ sân bay giữa người phương Tây ưu tú và người Việt ít học. Chúng khiển trách người Việt không thể rời mắt khỏi màn hình điện thoại, trong khi đó “người phương Tây dành thời gian để trò chuyện, ăn nhẹ và quan sát xung quanh”.

Thật tao nhã, chỉ “ăn nhẹ” thôi nhé, để không bị phân tâm khi quan sát vũ trụ kỳ diệu đang hiện hữu ngay ở sảnh B.

Ngoài chuyện đọc sách, giáo dục trẻ con là cái mà người Việt luôn tầm sư học đạo. Tình hình rối như canh hẹ. Lúc thì người ta khuyên nhau nên nuôi con thành nhẫn nại, khiêm nhường “như người Nhật”. Lúc khác thì lại phải biến chúng thành quyết đoán, phá cách “như người Mỹ”.

Buổi sáng thì tới khóa học “bí quyết nuôi con thành thông minh của người Do Thái”, buổi tối lại nghiền ngẫm triết lý được cho là của Nhật rằng “trẻ em không cần phải quá thông minh; thông minh, học giỏi không hẳn là một điều tốt”.

Những nỗ lực này làm ta liên tưởng tới một đại gia đình thường xuyên ca cẩm về sự suy tàn của dòng họ mình, và cử những đứa con ra ngoài thám thính các gia đình thành công trong phố.

“Họ dậy rất sớm để tập thể dục, sau đó ăn nhẹ và quan sát xung quanh”, một đứa trở về và tuyên bố. Đứa khác lại cho biết, “Họ làm việc thâu đêm trên máy tính, đó là bí quyết thành công của họ”.

Điều mà đại gia đình này thiếu là niềm tin vào các giá trị của bản thân và khả năng phân tích, đánh giá và phán xét thế giới xung quanh để không mù quáng chạy theo người khác.

Sự khâm phục và ngưỡng mộ phương Tây và Nhật Bản này đạt tới đỉnh điểm qua phát ngôn kiểu: “Tôi có người cháu học ở nước ngoài về nói rằng họ có thể chăm chút cả đám mây bay trên bầu trời”.

Tuy nhiên, phần đông chúng ta cũng đã biết rằng “nước ngoài” cũng không phải là một miền đất hứa êm đềm, đầy mật ngọt trên mặt đất và tiếng chuông lục lạc vang trong không trung. Và cư dân của nó cũng là những người trần mắt thịt, cũng luẩn quẩn trong tham, sân, si, cũng vô minh và bối rối trong cuộc sống.

Ví dụ ư? Có ai biết là theo điều tra của Quỹ Khoa học quốc gia Mỹ năm qua, 1/4 dân số Mỹ cho rằng Mặt trời quay xung quanh Trái đất. Có ai biết là trong năm 2013, 28% người Mỹ không đọc bất cứ một cuốn sách nào, và số lượng người Mỹ không đọc sách, theo The Atlantic, đã tăng gấp ba kể từ năm 1978.

Vẫn nói chuyện về sách, có ai biết là 1/3 doanh thu của thị trường sách cho người lớn ở Nhật tới từ truyện tranh. Trong hình dung lãng mạn của người Việt, người Nhật ngồi ở tàu điện ngầm chăm chú đọc “Khởi nghiệp của Fukuzawa”.

Thực tế trần trụi là họ nghiền ngẫm manga, chỉ cần nhìn khách Nhật ở các quán sushi tại Hà Nội thì biết. Nhà văn Murakami tin rằng chỉ 5% dân số Nhật thật sự yêu quý sách.

Còn về người Do Thái, thật đáng tiếc là phải làm sứt mẻ huyền thoại về “quốc gia khởi nghiệp”, nhưng Israel đang có vấn đề lớn với cộng đồng quốc tế bởi những gì họ làm với người Palestine. Họ có hạnh phúc không? Một thăm dò năm 2010 nói 77% người Israel cho rằng bất kể họ làm gì thế giới cũng sẽ phê phán.

Nêu ra những chuyện trên không phải để chúng ta trở nên kiêu ngạo, cho rằng “họ cũng không hơn gì ta”, hay “người Việt được thế là tốt lắm rồi”, hay “dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn”, thậm chí miệt thị “Tây ngố”, như các du học sinh Đông Âu thập niên 1970-1980 vẫn làm trong khi ăn học ở nước họ.

Khao khát học hỏi từ những văn hóa khác là một việc tốt và cần thiết, nhưng thái độ yêu thích nước ngoài một chiều ấy đang ẩn chứa nhiều vấn đề, và nó đang đóng mắt chúng ta lại, thay vì mở ra.

Thách thức của một quá trình học hỏi

Việc mải mê chạy theo Nhật, phương Tây, Do Thái và tôn sùng hời hợt họ thật ra đang cản trở việc học hành của chúng ta. Vì trước hết, nó hàm ý một thái độ phân biệt chủng tộc và kỳ thị.

“Anh từ châu Phi tới ư”, chúng ta thầm nói với bản thân khi đứng trước một người da đen, “nước các anh cũng nghèo, các anh cũng vứt rác ra đường và bấm còi inh ỏi? Vậy các anh không có gì để chúng tôi học cả”. Thái độ này khiến chúng ta bỏ qua những kho báu của nhân loại.

Thật đáng tiếc cho những ai nhìn thấy 500 triệu người Ấn Độ hiện vẫn thích ra ngoài đồng hơn là ngồi trong toa-let, mà vì thế cho rằng nền văn hóa Ấn Độ không có gì để dạy họ.

Bao nhiêu người trong chúng ta biết rằng Lebanon, một đất nước mà ta không biết gì về nó, đã đóng góp cho thế giới nhà thơ thiên tài Khalil Gibran, tác giả được đọc nhiều nhất trên thế giới chỉ sau Shakespeare, và tác phẩm “Nhà tiên tri” của ông cho chúng ta những suy ngẫm tuyệt vời về tình yêu, hôn nhân, niềm vui và nỗi buồn, học và dạy học, tình bạn, khoái cảm, đau đớn, cái đẹp, tôn giáo và cái chết?

Tôi cho rằng những người bị hút hồn bởi “nước ngoài lấp lánh” vì thực chất họ chỉ quan tâm làm thế nào để trở nên giàu có, mặc dù chỉ mới tự nhủ là ta muốn học để trở thành văn minh. Bởi nếu muốn học để biết phải sống như thế nào, chúng ta có thể học được nhiều lắm, từ bất cứ quốc gia hay dân tộc nào.

Chúng ta có thể học từ sự dũng cảm của những người mẹ của quảng trường de Mayo, Argentina, những người trong thập niên 1970 đã thách thức chính quyền quân đội độc tài phải giải thích về sự biến mất của hàng nghìn đứa con trai của họ.

Chúng ta có thể học từ những sinh viên Myanmar năm 1988, khi họ đứng lên phản đối chế độ quân chủ. Chỉ cần giảm một nửa số lượng bài viết ca ngợi cái sạch sẽ của người Nhật, cái lịch sự của người Mỹ, thay vào đó là những ví dụ trên thì thế giới của chúng ta đã phong phú và giàu có lên biết bao nhiêu.

Ngay cả từ phương Tây, Nhật và Do Thái, chúng ta cũng tiếp tục phải học, nhưng không chỉ từ chuyện không vượt đèn đỏ hay không vứt rác ra đường vẫn hay được thường xuyên nhắc tới.

Chúng ta có thể rút ra bài học vì sao nhiều triệu người Đức, chỉ cách đây có 60 năm thôi, đã có thể mê muội đi theo một học thuyết diệt chủng và tuân thủ người cầm đầu của họ như chưa bao giờ một dân tộc tuân thủ lãnh tụ của mình như vậy.

Và chúng ta có thể học từ những vất vả và đau đớn mà người Đức đã trải qua trong sáu thập kỷ qua để xây dựng nền dân chủ của mình. Khi xây dựng lại nhà quốc hội ở Berlin bị tàn phá trong chiến tranh, sau khi thống nhất Đông và Tây Đức, người ta tìm thấy và quyết định bảo quản các graffiti tiếng Nga của những người lính Hồng quân Liên Xô trên tường.

Nhà báo George Packer của New Yorker chỉ ra rằng không một quốc gia nào khác trên thế giới trưng bày bút tích của kẻ chinh phục mình trong tòa nhà quan trọng nhất của đất nước. Không học từ đấy thì học từ đâu?

Mỗi đất nước, dân tộc, văn hóa, thậm chí mỗi cá nhân là một vũ trụ phức tạp, chứ không phải là những nhân vật của một vở kịch tuyên truyền thô thiển: người này giỏi, người kia kém, trắng đen rõ ràng và bất biến. Thách thức trong quá trình học hỏi là nhận biết được sự phức tạp, những xung đột, những chấn thương, bế tắc, những năng lượng của một quốc gia, một nền văn hóa.

Ngược lại, càng mù quáng, tôn sùng vô điều kiện một cái gì đó thì lại càng dễ thất bại. Và khi vỡ mộng, người ta lại càng vội vã tuyên bố phải “thoát” nó ngay lập tức để chạy tới tôn thờ một cái mới. Tâm thế đó là tâm thế của những kẻ mất tự do.

Đặng Hoàng Giang/Theo Tuổi trẻ