Nobel Kinh tế 2014: Quy luật độc quyền kinh tế

Vòng luẩn quẩn của niềm tin

Đã có một thời, chúng ta tin tưởng rằng kế hoạch hóa tập trung là giải pháp tối ưu cho nền kinh tế. Tất cả mọi thứ từ sản lượng nước mắm, khăn mặt, thậm chí sản lượng lốp xe đạp đều phải tuân thủ kế hoạch từ trung ương. Đến mức mà những khái niệm như cạnh tranh hay marketing là hết sức xa lạ, ngay cả trong các trường đại học kinh tế.

Tiếp đến là thời kỳ mà nhiều người không hề nghi ngờ rằng thị trường tự do mới là giải pháp đúng đắn duy nhất. Người ta thần thánh hóa khái niệm “bàn tay vô hình” hay khả năng tự điều tiết của thị trường mà không cần Chính phủ can thiệp.

Nhưng Chính phủ cũng không dễ can thiệp. Trên thế giới chẳng ai muốn để cho Micosoft độc quyền nhưng trên thực tế thì Microsoft vẫn độc quyền. Mọi người vừa dùng vừa ấm ức vì có cảm giác phải trả giá cho độc quyền. Liệu có một chính phủ nước nào đó đứng ra qui định mức giá cho sản phẩm của Microsoft? Có gì bảo đảm mức giá đó là hợp lý? Câu chuyện càng phức tạp nếu có một nhóm các doanh nghiệp thống lĩnh thị trường. Làm cách nào để các nhà độc quyền nhóm không liên kết với nhau tăng giá, đồng thời vẫn tạo động lực để mỗi doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn? Đến khi phải đối mặt với những hiện tượng như độc quyền nhóm, khi một vài doanh nghiệp thống lĩnh cả thị trường, thì dường như các niềm tin lại thay đổi. Người ta tin, để tăng lợi nhuận thì các nhà độc quyền sẽ tăng giá và vì tăng giá nên xã hội sẽ chịu thiệt. Chính phủ lại được cầu cứu để can thiệp vào thị trường.

Đó là câu chuyện thị trường khi chưa có mô hình của Giáo sư Jean Tirole, người nhận giải Nobel Kinh tế 2014 và là người Pháp thứ ba nhận giải thưởng này.

Luật chơi tay ba: Chính phủ – thị trường – đại gia

Trong quá trình cạnh tranh trên thương trường, một số doanh nghiệp giỏi hơn sẽ lớn mạnh dần và chiếm vị thế thống lĩnh. Thị trường rơi vào thế độc quyền và Chính phủ lại phải can thiệp. Cách can thiệp thông thường nhất của các Chính phủ là quy định giá hay quy định mức lợi nhuận cho các nhà độc quyền.

Tuy nhiên, giải pháp trên bị chỉ trích khá nhiều. Đó là mô hình phức tạp, kết hợp lý thuyết trò chơi, lý thuyết hợp đồng, lý thuyết về thông tin không cân xứng… nhưng rõ ràng có ý nghĩa thực tế.

Từ thập kỷ 1990, nhiều chính sách ở Mỹ đã bắt đầu áp dụng mô hình này. Từ thập kỷ 1980, hai nhà kinh tế người Pháp là Jean Tirole và Jean-Jacques Laffont đã nghiên cứu và năm 1993 công bố mô hình Laffont-Tirole về sự can thiệp của Chính phủ vào các nhóm độc quyền. Trong đó Chính phủ không kiểm soát giá, nhưng có những biện pháp cho doanh nghiệp chọn cơ chế giá và hợp đồng với doanh nghiệp để khuyến khích hạ giá.

Trong nhiều năm sau đó, hai tác giả đã liên tục cụ thể hóa mô hình vào các ngành cụ thể như viễn thông và ngân hàng, cũng như vào các lĩnh vực kinh tế sáng tạo.

Niềm hy vọng của người tiêu dùng

Người tiêu dùng luôn cảm thấy bị móc túi (dù có hay không) bởi độc quyền. Nhưng độc quyền vẫn tồn tại trên thế giới, dù là độc quyền tự nhiên hay độc quyền nhờ qui mô.

Mô hình của Laffont-Tirole đã có từ lâu nhưng ít được áp dụng, có lẽ một phần vì mức độ phức tạp vượt trên tầm các cơ quan quản lý, một phần vì người ta vẫn không tin lắm và một phần vì những lý do khác…

Nhưng khi Jean Tirole được tôn vinh với giải Nobel Kinh tế năm nay, người tiêu dùng các nước lại hy vọng những cơ chế kiểm soát độc quyền sẽ được áp dụng, để họ bớt thấy mình bị móc túi.