Kiến trúc đô thị và những bản sao tạp nham

LTS: Diễn đàn kiến trúc sư châu Á lần thứ 16 (ARCASIA Forum 16) vừa kết thúc tại Đà Nẵng cuối tuần qua với chủ đề “Đô thị châu Á thế kỷ 21”. Nhiều kiến trúc sư có uy tín ở khu vực châu Á và các kiến trúc sư Việt Nam đã tham gia diễn thuyết. Các tham luận nhấn mạnh và đề cập đến các tác động tiêu cực trong bối cảnh hiện tại và tương lai mà các đô thị châu Á đang chịu ảnh hưởng, đó là: thiên tai, các vấn nạn môi trường, sự gia tăng dân số, xu hướng phát triển kiến trúc sinh thái, kiến trúc xanh, song song với việc bảo tồn di sản kiến trúc và bản sắc đô thị. Sài Gòn Tiếp Thị lược trích tham luận của nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân tại diễn đàn và bài viết của KTS Dương Hồng Hiến (hội Kiến trúc sư TP.HCM).

Có dịp đi đường bộ qua một loạt đô thị mới ở miền Bắc, miền Trung cũng như miền Nam ai cũng thấy là không thể phân biệt được nữa. Không nhớ được những nơi mình đã đi qua nữa. Sự giống nhau của các đô thị mới, đường phố mới, trung tâm mới, công trình mới thật thảm hại. Các đô thị phát triển bất chấp các đặc trưng và truyền thống làm tiêu tán nhiều giá trị địa – văn hoá địa phương. Một kiến trúc sư (KTS) nói chúng ta cưỡng bức đồng phục hoá các đô thị. Một nhà khoa học cảm thán: Có cảm tưởng ta xây thành phố như chọn nhặt các công trình có sẵn rồi cứ thế đặt vào bất cứ địa hình, địa điểm nào rồi buộc người nơi đó sống theo một phong cách giống nhau và xa lạ với họ. Ý niệm và tình cảm quê hương biến mất! Có thể những phát biểu đó là thái quá nhưng nó cũng thể hiện sự bức xúc, phẫn nộ của giới chuyên môn và người dân về tình trạng phi bản sắc của các đô thị đang phát triển.

Sau đây chỉ là một vài nhận biết của một người dân về những nguyên cớ cụ thể dẫn tới tình trạng phi bản sắc này.

1. Chia lô nhà ống 4/16m và tư duy mặt tiền. Một ông chuyên gia chuyên làm dự án đô thị, bất động sản đi qua dinh Thống Nhất nhẩm tính khu này chia được bao nhiêu nền, trong đó có bao nhiều lô mặt tiền và chua thêm “có khi còn “ăn” hơn cả khu nhà Quốc hội mới ấy chứ!”, không biết cái tiêu chuẩn 4/16m này sinh ra từ đâu mà nay phải chiếm tới 80% thực khối nhà ở. Có lẽ nó tự phát từ việc các cơ quan, xí nghiệp, quân đội chia đất cho cán bộ công nhân viên vì không xây được nhà tập thể cho họ. Hình mẫu để chia lô nền ấy có lẽ do bắt chước cái nhà ống của thợ thủ công và nhà buôn bán lẻ ở đô thị cũ (vốn là ước mơ của dân nghèo từ quê lên phố!) Nhà ống tất đặt cược giá trị vào mặt tiền. Ta không xây thành phố mà chỉ xây các con đường, đường mở đến đâu nhà ống bám hút đến đó, thương mại hoá một cách nhếch nhác toàn bộ, băm vụn đô thị, tạo một không gian và lối sống thủ công bán lẻ kiểu phố Tàu cho toàn dân. Không gian văn hoá, công cộng, vỉa hè, cây xanh, mặt nước, giao thông công cộng… bị bóp nghẹt hoặc hoàn toàn lạc lõng trong mớ hỗn độn mặt tiền – nhà ống – lô nền. 80% dân đô thị “úp mặt vào đường” để buôn bán vặt và hứng chịu ô nhiễm. Nền đất dưới 300m² thì không cần duyệt kiến trúc mặt tiền, vì thế 90% mặt tiền các đường phố được phó mặc cho “kiến trúc dân gian hiện đại”. Người dân tự xây nhà, tự copy, nhái nhau làm cho các phố nhà ống từ Nam chí Bắc giống nhau đến bất ngờ mà không cần đến các KTS! Có cách gì thay đổi không? Tôi cứ nghĩ cái tư duy chia lô mặt tiền nhà ống này là cái vòng kim cô của phát triển đô thị mà ta đã tự tạo ra một cách vô ý thức, vô trách nhiệm.

2. Dự án thắng quy hoạch. Thành phố của tôi được quy hoạch phát triển về phía Nam, ra biển. Tất nhiên sau 20 năm nó cũng có tiến về phía đó nhưng lại phát triển nhanh mạnh gấp nhiều lần về phía Bắc vì các dự án kinh tế, vì dân nhập cư đổ về, dân thu nhập thấp từ các quận hạt nhân dạt ra, vì đất quân đội còn mênh mông v.v. và v.v. Quận tôi quy hoạch trung tâm là đường rộng rãi ra công viên hiện còn để hoang. Nhưng các dự án siêu thị, ngân hàng, khách sạn chen nhau đã biến “ngã năm Chuồng chó” cũ thành trung tâm mới và một nút giao thông kẹt cứng. Quy hoạch đường vào sân bay to, thẳng, hai chiều nhưng các dự án bám vào mặt tiền con đường trên giấy này đã làm nó hẹp lại, một chiều, cong vòng trên thực tế. Không rõ có quy hoạch nào cho vùng sân bay xưa ở ngoại thành bây giờ nằm giữa bản đồ du lịch hay không, nhưng nay đột nhiên có dự án sân golf rất to ở đó. Dân mới giàu có thể chơi golf dưới cánh máy bay 1/2 thế kỷ nữa chăng!

Hàng trăm đô thị hình thành với hàng trăm quy hoạch và mỗi quy hoạch liên tục được điều chỉnh dưới áp lực cụ thể của các dự án. Cuộc chiến giữa lợi ích toàn cục, toàn cộng đồng với lợi ích nhóm, cục bộ diễn ra gay gắt và phần thắng luôn luôn thuộc về vế thứ hai. Vì vậy khó có thể tìm thấy một đô thị được quy hoạch thành công để nhờ thế mà có bản sắc.

3. Hàng nhái và giả cổ. Ở cấp độ công trình, những người chọn tặng bảng hiệu “Công trình tiêu biểu thời kỳ đổi mới” đã khá vất vả tìm kiếm 20 công trình thực sự “thành công”. Trong một cuốn sách giới thiệu vài trăm toà cao ốc châu Á in mấy năm trước đây Việt Nam chỉ có một toà nhà Saigon Centre trong cụm kiến trúc xây dở dang rồi ngừng. Hình ảnh đô thị Việt Nam hiện được định dạng bởi kiến trúc nhà ống “dân gian hiện đại” tạp nham nêu trên và khuynh hướng thẩm mỹ hàng nhái và giả cổ ở các công trình lớn. Tràn lan khắp nơi là nhái phong cách thực dân thời Pháp với những gắn ghép “hậu hiện đại” rất tuỳ tiện. Các KTS lớn tiếng cảnh báo “bệnh dịch” này mà không hiệu quả. Phải chăng thẩm mỹ hàng nhái và giả cổ là định mệnh của kiến trúc các nước đang phát triển? Bản sắc đô thị tất nhiên được xây đắp bằng bản sắc các công trình. Nếu các khuynh hướng thẩm mỹ trên còn thống trị tới khi ta xong công cuộc công nghiệp hoá – hiện đại hoá thì liệu chúng ta có hy vọng các đô thị của chúng ta có bản sắc được không. Tối đa là mong ước đô thị đẹp giàu bản sắc. Tối thiểu là cố ngăn bớt các “thảm hoạ kiến trúc” tức sự xoá bỏ bản sắc đô thị đang và sẽ xảy ra.

Tôi xin lỗi các KTS vì ở ba phần bài nói trên đã không dành đủ nhiều lời ca ngợi những đóng góp của họ. Song công và lỗi của KTS chỉ là 25% thành công hay thất bại mà thôi.

Nguyễn Quân