Theo đạo Khổng Tử, quân tử là người như thế nào?
Trong thời kỳ Khổng Tử chu du khắp Trung Hoa, lúc đi ngang qua đất của nước Trần và Thái, đoàn người của ông đã cạn lương thực. Đối diện trước hoàn cảnh khó khăn, ông vẫn ngồi giữa hai gốc cây dạo đàn, ca hát, và soạn nhạc.
Học trò của ông là Tử Lộ cảm thấy lo lắng, bèn hỏi: “Thưa thầy, thầy vẫn ca hát ngay cả trong hoàn cảnh này. Đây có phải là một yêu cầu trong khuôn phép lễ nghĩa chăng?”.
Khổng Tử không trả lời cho đến khi dạo xong một khúc nhạc, khi đó ông nói: “Này Tử Lộ, trước tình huống như vậy, người quân tử diễn tấu âm nhạc là để loại bỏ lòng kiêu hãnh của chính mình, trong khi kẻ tiểu nhân chơi nhạc là để dẹp đi sự sợ hãi trong lòng. Ngươi theo ta mà không thực sự hiểu ta sao?”.
Khổng Tử đưa cho Tử Lộ một tấm khiên và bảo ông dùng nó để múa. Sau khi múa ba lần, Tử Lộ lấy lại bình tĩnh.
Một học trò khác là Tử Cống, thưa rằng: “Đạo của Người đã đạt đến cảnh giới rất cao, cho nên người trong thiên hạ không dễ gì chấp nhận. Người có thể hạ tiêu chuẩn xuống một chút được không?”.
Khổng Tử đáp lời: “Tử Cống, người nông phu giỏi tay trồng há có thể nói anh ta sẽ có một vụ mùa bội thu chăng. Một người thợ giỏi tiểu công mỹ nghệ chẳng thể nói rằng ai cũng sẽ yêu thích sản phẩm của anh ta”.
“Người quân tử hoằng dương đạo nghĩa là hy vọng người trong thiên hạ có thể chiếu theo các nguyên tắc chính đạo mà hành xử, để trở về với đạo lý của Trời. Làm sao họ có thể hạ thấp các tiêu chuẩn đạo nghĩa để làm vui lòng con người thế tục? Nếu ngươi hôm nay không thể đi theo chính Đạo, thay vào đó chỉ quan tâm đến việc làm thế nào để thiên hạ thu nạp, cũng là bởi chí hướng không rộng lớn và cao xa”.
Học trò khác của Khổng Tử là Nhan Hồi lại thưa rằng:
“Đạo của Thầy đã đạt đến cảnh giới rất cao xa, cho nên có những người không thể dung nạp được. Dầu vậy, Thầy vẫn tận tâm tận lực không ngừng giúp chính Đạo được lan truyền xa rộng, và dùng tấm lòng nhân đức để cứu bá tánh ra khỏi cảnh nước sôi lửa bỏng. Tuy rằng gặp phải trở ngại, khó khăn, và chỉ có một số ít người chấp nhận, Đạo của Thầy vẫn thương xót tất cả. Đây là năng lực quý giá vô biên của chính Đạo. Trong bất cứ hoàn cảnh nào, người hành theo Đạo vẫn kiên trì giữ vững lòng tin, không dao động. Điều này chỉ người quân tử mới có thể làm được”.
“Không tu dưỡng chính Đạo là sự hổ thẹn của chúng ta. Chúng ta truyền bá chính Đạo rồi, nhưng một số người không chấp nhận, đó chính là sự hổ thẹn của họ”.
Khổng Tử vui vẻ nói: “Nhan Tử hiểu biết được như vậy là tốt lắm!”
Lúc đó, một cơn gió nhẹ mang theo hương thơm của hoa thổi tới. Khổng Tử lần theo hương thơm mà đi và tìm thấy một dãy hoa lan nơi hang núi thâm sâu. Những bông hoa trông thật thanh nhã, đoan trang và đẹp đẽ. Nó mọc lên ở một chỗ không người nào biết đến, nhưng hương thơm lại lan toả ra rộng khắp.
Khổng Tử nói với các học trò rằng:
“Hoa lan mọc lên trong thâm cốc. Nó không ngừng tỏa hương thơm chỉ vì không có người nào được nhìn thấy; trong bất cứ hoàn cảnh nào cũng không thay đổi hương thơm tự nhiên thanh tao ấy, giống như sự chân chính trong sạch, kiên cường và tinh khiết thanh cao của người quân tử. Quả thật, đóa hoa ấy thật sự mang khí tiết của bậc chính nhân quân tử”.
Sau đó, Khổng Tử cảm hứng sáng tác bài thơ “Ỷ Lan Thao”, lấy cảm hứng từ sự tiết tháo của hoa lan, đồng thời soạn thảo một bản nhạc đi kèm. Tất cả học trò của ông đều cảm thấy phấn khởi.
Khổng tử giảng tiếp: “Hoàn cảnh khốn đốn nhưng ẩn chứa đạo lý, điều này cũng giống như quy luật muôn đời của thiên nhiên, sau mùa đông khắc nghiệt là tiết xuân ấm áp. Điều này chỉ có bậc hiền đức mới có thể tường minh, những người khác khó lòng thấu hiểu”.
Tử Cống hỏi Thầy: “Thưa Thầy, tại sao có những người không hiểu rõ được?”.
Khổng Tử trả lời: “Những người không có chí lớn thì chỉ nhìn những gì trước mắt. Những gì cá nhân họ không nhìn thấy được, thì họ không tin. Tuy nhiên, những người tu dưỡng đạo đức và đảm đương trách nhiệm lớn lao thì sẽ không bị hoàn cảnh bên ngoài làm lung lay chí hướng, bởi vì trong tâm họ đã có đạo lý, cho nên có thể nhìn xa trông rộng, với trí tuệ sâu xa rộng mở mà đem nghịch cảnh xoay trở thành hoàn cảnh thuận tiện cho mình”.
Các học trò của ông nghe xong, đều cảm thấy tinh thần phấn chấn. Ngày hôm sau, Chu Vương biết được tình cảnh này nên phái người tới giải cứu. Mọi người qua được hoàn cảnh khốn đốn này.
Khổng Tử lúc bình sinh làm bất cứ việc gì, đều kiên trì giữ vững nguyên tắc, chí nguyện không thay đổi. Ông khởi xướng đạo lý, “tuân theo đạo Trời, giữ vững cương thường, và thi hành chính sách nhân từ”, và “tận tâm tận lực làm việc theo Thiên mệnh”.
Người quân tử phải biết giữ vững nguyên tắc, trọn vẹn tiết tháo, chí hướng không thể lay chuyển. Bởi vì lý tưởng của người quân tử cao cả và xa rộng, họ dám đảm đương trách nhiệm và sứ mệnh duy trì bảo vệ chân lý và chính nghĩa xã hội, họ dùng lòng nhân ái để kêu gọi càng nhiều người tỉnh ngộ mà quay trở về với con đường chân chính.
Theo Việt Đại Kỷ Nguyên